انتظار حداکثری بشر از دینقائلین به انتظار حداکثری بشر از دین معتقدند کلیات و جزییات هر آنچه در دنیا و آخرت مورد نیاز انسان است در متون دینی آمده است. این دیدگاه مورد نقد واقع شده است که عبارت است از: ۱: معمولا قائلین به انتظار حداکثری به برخی آیات و روایات تمسک می‌کنند که دلالت آنها بر هدف ایشان قطعی نیست؛ به عنوان مثال آیات: ۸۹ سوره نحل و ۳۸ سوره انعام. ۲: نفی انتظار حداکثری از دین مستلزم پذیرش انتظار حداقلی و سکولاریسم نیست. ۱ - توصیف اجمالیهدف از بحث «انتظار بشر از دین» این است که حوزه‌ها و سطح نیاز انسان به دین تبیین شود. نظریات مختلف در این بحث در واقع پا سخ‌هایی به این پرسش‌ها هستند: آیا دین تنها عهده دار ارتباط انسان با خدا و آباد ساختن آخرت اوست؟ و یا اینکه در حوزه‌های گوناگون علمی و زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی، حقوقی و به طور کلی علوم انسانی نیز اظهار نظر می‌کند؟ آیا دین به علوم طبیعی همچون طب، فیزیک، شیمی، نجوم و غیره وارد شده است؟ و اگر پاسخ مثبت است آیا دخالت دین در این موارد به شکل مستقیم است یعنی تک تک جزییات و گزاره‌های این علوم در آن مطرح شده است یا اینکه تنها به شکل غیرمستقیم و بسنده کردن به بیان کلیات و اشاره به اصول، وارد این مسائل شده است؟ در پاسخ به این سوالات هم عالمان مسلمان و هم دانشمندان غیرمسلمان اظهار نظر کرده‌اند. به طور خلاصه می‌توان مهم‌ترین واکنش‌ها به این موضوع را در سه گروه انتظار حداقلی از دین، انتظار حداکثری از دین و انتظار اعتدالی از دین گنجاند. برخی در پاسخ به این پرسش‌ها قائل به قلمرو حداکثری برای دین شده‌اند. مغرب زمین در قرون وسطی شاهد چنین تلقی از کتاب مقدس بود. گروهی از متالهان مسیحی، وحی را جانشین همه معارف بشری اعم از علوم تجربی، اخلاقی و مابعدالطبیعی می‌دانستند و بر این باور بودند که خداوند هرآنچه نیاز بشر بوده است را در کتاب مقدس آورده است به همین دلیل باید صرفا شریعت را آموخت و نیاز به فراگیری هیچ چیز دیگر حتی فلسفه نیست. [۱]
ژیلسون، اتیل، عقل و وحی در قرون وسطی، شهرام پازوکی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۱، ص۲-۵.
۲ - دیدگاه اندیشمندان اسلامیدرمیان مسلمین نیز گاهی این تلقی دیده می‌شود، که خود به دو دسته تقسیم می‌شوند: الف) کسانی که معتقدند دین تمام نیازهای دنیایی و آخرتی را تامین می‌کند و متون دینی با توجه به معانی آشکار و تفاسیر باطنی و درونی آن، هم کلیات و هم جزییات امور را بیان کرده‌اند. تمام علوم بشری اعم از علوم عقلی، نقلی، تجربی و عرفانی با جزییات کامل در دین آمده است. ابوحامد غزالی، امین‌الاسلام طبرسی و فیض کاشانی در برخی نوشته‌های خود به این دیدگاه گرایش دارند. [۲]
غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، بیروت، داراحیاء‌التراث العربی، ج۱، ص۲۸۹.
[۳]
طبرسی، امین‌الاسلام، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: المکتبه الاسلامیه، ۱۳۹۵ق، ج۴ ص۴۹، ذیل آیه ۳۸ سوره انعام.
[۴]
فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیرصافی، بیروت، موسسه اعلمی، ۱۴۰۲ ق، ج۱، ص۵۱۵.
ب) عده‌ای برآنند که دین تمام نیازهای دنیایی و آخرتی، فردی و اجتماعی را از طریق کلیات و بیان برخی جزییات مطرح کرده است. البته می‌توان جزییات و مصادیق دیگر را از طریق استنتاج از کلیات استخراج نمود. [۵]
جوادی آملی، عبدالله، شریعت در آینه معرفت، تهران: نشر فرهنگی رجا، ۱۳۷۲، بخش دین.
۳ - نقد و بررسی انتظار حداکثری۱- معمولا قائلین به انتظار حداکثری به برخی آیات و روایات تمسک می‌کنند که دلالت آنها بر هدف ایشان قطعی نیست؛ به عنوان مثال آیه ۸۹ سوره نحل: «و نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شیء؛ بر تو کتاب را نازل کردیم درحالی که روشن کننده هر چیز است.»، اما مقصود اصلی آیه این است که تمام آنچه برای هدایت و رستگاری انسان نیاز است آورده شده است، زیرا قرآن کتاب هدایت و شان آن بیان مصالح و مفاسد ابدی انسان است. [۷]
خسروپناه، عبدالحسین، انتظارات بشر از دین، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، ۱۳۸۲، ص۴۴۰-۴۴۱.
همچنین گاهی به آیه ۳۸ سوره انعام: «ما فرطنا فی الکتاب من شیء؛ ما در قرآن از هیچ چیز فروگذار نکردیم.» استناد می‌شود. در اینجا نیز ضمن تکرار پاسخ قبل اشاره می‌شود که شاید مقصود از کتاب، لوح محفوظ باشد و نه قرآن کریم. [۹]
خسروپناه، عبدالحسین، انتظارات بشر از دین، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، ۱۳۸۲، ص۴۴۴.
۲- نفی انتظار حداکثری از دین مستلزم پذیرش انتظار حداقلی و سکولاریسم نیست. یعنی پذیرش این دیدگاه به منزله محدود ساختن رسالت پیامبران به تامین آخرت و بهبود رابطه انسان و خدا نیست؛ زیرا در متون دینی به طور مستقیم یا غیرمستقیم به ابعاد دیگر حیات انسانی از جمله علوم تجربی و انسانی نیز اشاره شده است. اما از سویی نباید پنداشت که کتاب و سنت برای تحصیل علوم و مسائل علمی و تجربی کفایت می‌کند، مطالب بسیاری در علوم مختلف وجود دارد که مسلمانان باید با بکار بستن عقل، تجربه و روش‌شناسی متناسب با هر علم به آنها دست یابند. همانطور که در روایات متعدد به آموختن این علوم تشویق شده است. بدین ترتیب نمی‌توان ادعا نمود که تمام جزییات علوم مختلف را می‌توان از کلیات قرآن و سنت استنتاج نمود. [۱۰]
خسروپناه، عبدالحسین، انتظارات بشر از دین، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، ۱۳۸۲، ص۴۳۳ و بخش چهارم.
توضیح بیشتر در عنوان «انتظار اعتدالی از دین» آمده است.۴ - پانویس
۵ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «انتظار حداکثری بشر از دین»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۷/۲۱. رده‌های این صفحه : دین | مباحث کلامی
|